Grein úr jólablaði Sáms 2009

ISIC og íslenski fjárhundurinn
Þorsteinn Thorsteinson

ISIC stendur fyrir Icelandic Sheepdog International Cooperation en ISIC er samstarfsvettvangur landa um allt það er snýr að íslenska fjárhundinum, velferð hans og ræktun í nútíð og framtíð.

Aðildarlönd ISIC eru í dag auk Íslands, Bandaríkin, Danmörk, Finnland, Holland, Kanada, Noregur, Svíþjóð og Þýskaland auk þess sem samstarf er hafið við nýstofnað félag um íslenska fjárhundinn í Sviss. Guðrún Guðjohnsen, fv. formaður HRFÍ og DÍF, er í forsvari fyrir ISIC en auk hennar eru Hans-Åke Sperne frá Svíþjóð og Wilfred Olsen frá Danmörku þar einnig lykilmenn en Guðrún og Hans-Åke hafa verið í forsvari ISIC allt frá upphafi.

Formlega var stofnað til samstarfsins árið 1996 en fyrsta ráðstefna ISIC var haldin í Svíþjóð. Fulltrúar aðildarlandanna hafa síðan komið saman árlega en ráðstefnan í ár var haldin á Íslandi í tilefni 40 ára afmælis Hundaræktarfélags Íslands og 30 ára afmælis Deildar íslenska fjárhundsins.

Ræktunarstefna

Aðilarlönd ISIC hafa samþykkt alþjóðlega ræktunarstefnu fyrir íslenska fjárhundinn. Meginþáttur ræktunarstefnunnar snýr að verndun og varðveislu stofnsins en stefnan er byggð á ráðleggingum sérfræðinga, s.s. Dr. Per-Erik Sundgren og Dr. Pieter Oliehoek. Stefnunni er ætlað að styðja ræktun heilbrigðra hunda með góða vinnueiginleika og dæmigerða lund íslenska fjárhundsins. Helstu atriði ræktunarstefnunnar eru eftirfarandi:

1. Erfðagr unnur . Með framtíð íslenska fjárhundsins í huga er nauðsynlegt að viðhalda erfðabreytileika tegundarinnar en markmiðið er að viðhalda og ná erfðagrunni heildarstofnsins í 150 til 200 sem er nægjanlega hátt svo erfðabreytileiki glatist ekki að ráði.
1. ISIC mælir því með að fjöldi afkvæma einstakra undaneldishunda verði ekki fleiri en 35 og að hver hundur eignist ekki meira en helmingi fleiri barnabörn.
2. ISIC mælir með að fjöldi afkvæma einstakra undaneldistíka verði ekki fleiri en 25.

Þessar tölur eiga við allt æviskeið hunda og eru óháðar því í hvaða landi þeir búa.

2. Heilbrigði. Einungis ætti að rækta frá heilbrigðum hundum.
1. ISIC mælir með að mjaðmaniðurstaða ræktunardýra sé þekkt og markmiðið er að rækta einungis frá hundum með A eða B mjaðmir.
2. ISIC mælir með að öll ræktunardýr séu augnskoðuð og séu án arfgengra sjúkdóma.
3. Lund. Svo viðhalda megi lund íslenska fjárhundsins er mælt með að hundar fari í skapgerðarmat (MH) áður en ræktað er frá þeim. Stefnt er að gerð tegundarprófíls út frá niðurstöðum skapgerðarmats íslenska fjárhundsins.

Gagnagr unnur

Segja má að kjarni ISIC samstarfsins felist í alþjóðlegum gagnagrunni yfir alla ættbókfærða íslenska fjárhunda í aðildarlöndunum. Samstarf sem þetta er talið einstakt í hundaheiminum og gríðarlega mikilvægt til framtíðar litið þegar hugsað er um þann takmarkaða erfðagrunn sem stofn íslenska fjárhundsins byggir á. Guðni Ágústsson, formaður DÍF, hefur haldið utan um gagnagrunn ISIC og lagt í hann gríðarlega vinnu ár hvert. Öll aðildarlöndin eiga og nota LatHunden, forrit sænska erfðafræðingsins Dr. Per-Erik Sundgren sem er félögum í HRFÍ að góðu k unnur .

LatHunden býður upp á ýmsa möguleika til greininga á stofni íslenska fjárhundsins, í hverju landi fyrir sig og einnig á heildarstofninum. Segja má að möguleikarnir séu nánast óþrjótandi en niðurstöðurnar eru þó ekki alltaf þær sem við vildum helst sjá.

Staða stofnsins á Íslandi

Meðaltals skyldleikastuðull í ræktun íslenska fjárhundsins hér á landi árið 2008 var 4,1% og hefur því hækkað dálítið frá því stuðullinn var lægstur, 3,4%, árið 2002. Minna verður á að skyldleikastuðull segir til um þann erfðabreytileika sem glatast en stuðullinn gefur aldrei upp alla söguna um raunverulega innræktun þar sem við útreikninga eru einungis skoðaðar 5 kynslóðir og ekki tekið tillit til fyrri innræktunar. Stofninn okkar er lítill og skyldleikaræktun hefur verið mikil í gegnum tíðina. Svo hundurinn okkar megi áfram vera eins heilbrigður og hann er í dag er ráðlagt að skyldleikastuðull við pörun sé ekki hærri en 2-2,5%.

Útreikningar á stofninum á Íslandi sýna að hámarks ásættanlegur afkvæmafjöldi einstakra hunda er 26 en sá hundur sem á flest skráð afkvæmi undanfarin ár á 65 afkvæmi. Einnig er nauðsynlegt að huga að fjölda barnabarna en ekki er æskilegt að barnabörn einstakra undaneldishunda séu fleiri en tvöfaldur hámarksfjöldi afkvæma. Að sjálfsögðu er erfitt að stjórna fjölda barnabarna en vert er að hafa þetta í huga og sérstaklega í ljósi þess að sá hundur sem eignast hefur flest barnabörn hér á landi undanfarin ár á 121 skráð barnabarn.

Hundar sem eignast fleiri afkomendur en æskilegt er kallast Matadorar en í dag eru 12 hundar á Íslandi skráðir sem slíkir og eru þeir feður 34% allra skráðra hvolpa og afar 49%.

Ræktunargr unnur

Ræktunargr unnur (e. Effective Population Size) er mælikvarða til að meta samfellt tap á erfðabreytileika. Reiknaður ræktunargr unnur verður því minni sem innræktun er meiri samanborið við fjölda ræktunardýra en meginregla er að ef ræktunargr unnur falli niður fyrir 50 þá sé allur stofninn í hættu.

Ræktunargrunni er skipt í tvennt, þ.e. hagnýtan ræktunargrunn (e. Utilized Effective Population Size) og tiltækan ræktunargrunn (e. Available Effective Population Size). Útreikningar á hagnýtum ræktunargrunni byggjast á því hvernig ræktendur hafa notað hunda sína við ræktunina. Í dag er hagnýtur ræktunargr unnur stofns íslenska fjárhundsins á Íslandi ekki nema 30 og ljóst að ræktendur verða að taka sig á og nýta þann erfðagrunn sem stofninn býr yfir. Tiltækur ræktunargr unnur byggir á sömu gildum og hagnýti ræktunargr unnur inn en tveimur kynslóðum síðar eftir handahófskennda „pörun“ ræktunardýra í forritinu. Tiltæki ræktunargr unnur inn segir því til um þá möguleika sem stofninn býr yfir breyti ræktendur ræktunarvenjum sínum. Í dag er tiltækur ræktunargr unnur íslenska fjárhundsins á Íslandi ekki nema 53.

Til samanburðar má geta þess að í Svíþjóð er hagnýtur ræktunargr unnur fyrir sama tímabil 77 og tiltækur ræktunargr unnur 89. Því er augljóst að ræktendur þar hafa staðið sig betur en við í heimalandinu m.t.t. til ræktunaraðferða og við nýtingu þeirra tækifæra sem búa í stofninum.

Út frá útreikningum á ræktunargrunni er hægt að greina þau áhrif sem einstakir karlhundar hafa á stofninn. Forritið „parar“ hunda síðustu 10 ára við allar tíkur sem eignuðust got á árunum 2004-2008, greinir bakgrunn þannig „gota“ og reiknar út skyldleikastuðulinn. Meðaltals-skyldleikastuðull þessara „gota“ er skoðaður og áhrif hundanna á stofninn sýnt sem hlutfall (%) frá meðaltali hans. Því er æskilegt að útkoman sé neikvæð, þ.e. í mínus, því þeir hundar munu leggja af mörkum til lækkunar á skyldleikastuðli stofnsins. Jákvæð útkoma merkir hins vegar að viðkomandi hundur er skyldari ræktunartíkunum en meðaltal stofnsins. Þau gen sem sá hundur ber eru því þegar útbreidd í stofninum og notkun hans til ræktunar mun lækka ræktunargrunninn og þannig stuðla að glötum á erfðabreytileika.

Langflestir hundar í stofninum eru hlutlausir (e. neutral), þ.e. þeir eru nálægt meðaltali stofnsins svo notkun þeirra í ræktun stuðlar hvorki að auknum erfðabreytileika né glötun erfðabreytileika. Samkvæmt forritinu er æskilegt að forðast að nota nokkra hunda en þónokkuð margir fá stimpilinn OK, þ.e. notkun þeirra til ræktunar myndi leggja af mörkum til lækkunar á skyldleikastuðli stofnsins og þar með stærri ræktunargrunni. Ávallt skal þó hafa í huga þegar þessi listi er skoðaður að þarna er ekki tekið tillit til heilbrigðis eða annarra þátta sem geta haft áhrif á ákvarðanir við ræktun, einungis er litið á ættbókina og hugsað um viðhald þess erfðabreytileika sem stofninn býr yfir og er svo mikilvægt svo íslenski fjárhundurinn megi lifa og sé áfram eins heilbrigðir og hann er í dag.

Í töflunni hér að neðan má finna lista yfir þá hunda sem mest myndu leggja af mörkum til lækkunar á skyldleikastuðli stofnsins. Hafa verður í huga að þessi listi er ekki tæmandi og fleiri hundar myndu leggja af mörkun til lækkunar á erfðabreytileika. Hér eru einungis nefndir þeir hundar sem mest myndu leggja af mörkum en umtalsvert fleiri er æskilegt að ræktað verði frá. Einnig er eftir að mjaðmamynda og augnskoða flesta þessara hunda en þær skoðanir eru skilyrði fyrir skráningu afkvæma í ættbók. Aðrir þættir geta einnig haft áhrif á val við ræktun og etv. eru einhverjir þessarra hunda ekki á lífi í dag. Nokkrum hundum var sleppt úr listanum þar sem þeir eru búsettir erlendis eða eru ekki aðgengilegir til ræktunar vegna annarra orsaka. Að lokum er einnig nauðsynlegt að vita að einungis voru kannaðir hundar 10 ára og yngri en nokkuð hefur verið um það undanfarin ár að 12-15 ára íslenskir hundar hafi eignast got sem sýnir vel hve heilbrigður hundur íslenski fjárhundurinn er.

Viðauki sem ekki fylgdi greininni í Sámi:

Í töflunni hér að neðan má finna samskonar lista og listann í töflunni hér fyrir ofan. Hér er þó ekki einungis að finna þá hunda sem mest myndu leggja af mörkum til lækkunar á skyldleikastuðli stofnsins heldur einnig aðra hunda sem leggja nægjanlega mikið af mörkum svo þeir fá stimpilinn OK í LatHunden. Undanskildir eru þó hundar með mikið mjaðmalos (HD D og HD E), hundar með staðfesta arfgenga starblindu sem og hundar sem vitað er að eru eineistungar, er búið að gelda, eru búsettir erlendis eða ekki aðgengilegir til ræktunar af öðrum orsökum. Mikilvægt er að hafa ávallt í huga að hlutfallstölurnar (%) sem segja til um það hve mikið hver hundur leggur af mörkum til lækkunar á skyldleikastuðli eru einungis til viðmiðunar og munu breytast í hvern skipti sem skrár forritsins verða uppfærðar.

________________________________________________________________________
Best er að skoða þessar síður í 1024x768 pixels upplausn. Umsjónarmaður vefs.
© 2006-2010 Deild íslenska fjárhundsins. Afritun óheimil án leyfis. Allur réttur áskilin